انواع گره های بافت

یکی از امتیازات مهم در ارزش گذاری بافت تابلو فرش و فرش گره زدن ( ایلمک ، پیچه، کله، ریشه، خفت، گند) که میتواند تفاوت بافت را از دیگر دست بافتهای سنتی مثل جاجیم و گلیم مشخص کند .ریشه زدن به معنی گره زدن خامه ( نخ پشمی ) و یاابریشم به دور تارهای زیر و رو تنیده میشود به صورتی که اندازه دو سر گره یک پرز دولا را در تابلو فرش یا فرش تشکیل دهد.

 گره های ترکی(  متقارن ،خوابیده یااستاندارد ) : خامه به دور هر دو تار پیچیده شده و تارها نسبت به هم تقارن دارند.برای گره زدن به روش ترکی معمولاً از قلاب قالیبافی استفاده می شود. ابتدا مانندروش فارسی خامه را از توپک گرفته و به دست چپ می گیرند (سر خامه میان دو انگشت سبابه و شست دست چپ قرار می گیرد) حال به وسیله قلاب که در دست راست است، یک تار زیر را به طرف جلو کشیده و با دست چپ سر خامه را از پشت آن می گذرانند. در این وضعیت سر خامه را با دو انگشت سبابه و شست دست چپ گرفته و ادامه نخ خامه را به کمک سایر انگشتان در کف همان دست مهار می شود. خامه ضمن این رفت و برگشت در حد فاصله دست چپ و تار زیر، زاویه ای را به وجود خواهد آورد که در رأس آن تار زیر قرار دارد. حال سر قلاب را از میان این زاویه به طرف تار رو که در سمت چپ تار زیر قرار دارد برده و آن را دور می زنند. سپس با سر قلاب قسمتی از خامه را که ضلع بالایی زاویه مذکور را تشکیل داده است گرفته و قلاب را به سمت عقب می کشند. با این حرکت سر خامه از پشت تار رو گذشته و از میان تار زیر و تار رو بیرون می آید. حال دو رشته نخ خامه را که میان دو تار ذکر شده قرار دارند گرفته و گره را پایین می کشند و اضافه نخ خامه را به وسیله لبه قلاب می برند. باید سعی شود سر نخ خامه به طریقی به دست گرفته شود (ضلع بالایی زاویه) که از یک سمت نیازی به بریدن خامه نبوده و تنها سر دیگر توسط لبه قلاب بریده شود تا در مصرف خامه صرفه جویی شود. همچنین دقت شود تا دو سر گره به یک اندازه بوده و یکی کوتاه و دیگری بلند نباشد.

• گره ممتاز
• گره معمولی ترکی یا استاندارد
• گره برعکس یا گره برجسته که نوعی گره ترکی میباشد

• گره ترکی راست (متقارن راست): اگر اول تار روی چوب هاف را گرفته و بعد بر روی دومین تار که در زیر هاف قرار دارد، عبور داده و گره ترکی زده شود، خواب قالی به سمت راست قرار می گیرد که در این صورت گره زده شده را گره ترکی متقارن راست می گویند.

• گره ترکی چپ (متقارن چپ): اگر اول تار زیر هاف را گرفته و بعد بر روی دومین تار که دو روی هاف قرار دارد، عبور داده و گره ترکی زده شود، خواب قالی به سمت چپ قرار می گیرد که در این صورت گره زده شده را گره ترکی متقارن چپ می گویند.

اگر قالی با گره ترکی متقارن راست بافته شده باشد، قسمت مرمتی باید به همان صورت گره زده شود و چنانچه قالی با گره متقارن چپ بافته شده باشد؛ در این حالت، مرمت قسمت آسیب دیده باید به همان صورت گره متقارن چپ انجام گیرد.

•  گره های فارسی (نامتقارن یا سنه ) :  برای بافت گره فارسی ابتدا مقداری از خامه (نخ پشمی) را از جدا کرده و در حالی که چاقوی فارسی باف را به دست راست دارند، با دو انگشت شست و سبابه دست چپ سر خامه جدا شده را نگه داشته و سپس به وسیله سر انگشت سبابه دست راست یک جفت چله (زیر و رو) را جلو آورده و ضمن این که حدود ۲ سانتیمتر از خامه بین انگشتان دست چپ بیرون آمده، آن را از پشت چله اول رد نموده، پس از خم کردن سر آن خامه از روی چله دوم به سمت پشت آن عبور داده و از مابین دو تار به سمت روی قالی جلو کشیده و کاملاً پایین می آورند. این کار با انگشت شست و سبابه دست راست صورت می گیرد. سپس به وسیله لبه کاردک سر نخ اضافه را می برند. زدن گره ابتدا کمی مشکل به نظر می رسد ولی به مرور چنان مهارت و تسلط پیدا خواهد شد که حرکت انگشتان به سرعت این کار را انجام خواهند داد. گره فارسی را گره نامتقارن نیز می گویند زیرا خامه به دور یک تار پیچیده شده است و نسبت به تار دیگر تقارنی ندارد.

• گره فارسی راست (نامتقارن راست): اگر خامه از زیر تار، به سمت چپ حرکت کرده و به دور تار سمت راست پیچیده شود، این گره را گره نامتقارن راست می گویند.
•  گره فارسی چپ (نامتقارن چپ): چنانچه خامه از زیر تار سمت راست حرکت کرده و به دور تار سمت چپ پیچیده شود، این گره را گره نامتقارن چپ می گویند. اگر قالی آسیب دیده دارای گره فارسی (نامتقارن) چپ باشد، باید حتماً در هنگام مرمت و گره زدن از گره فارسی (نامتقارن) چپ استفاده شود و بالعکس.

گره های هنری :از تشکیل گره های متقارن و نامتقارن گره هایی بنام گره های هنری تشکیل شده است که مرحوم عرب زاده ازاین نوع گره ها استفاده کرد وآنها را بوجود آورد که ازاین نوع گره های هنری در تصویربافی و همچنین کارهای برجسته و هنری که قیچی کاری می شود بصورت برجسته یا کارهای بعدبافی از این نوع گره ها استفاده می شود که بترتیب از مجموع این گره ها و دیگر گره ها چندین گره می توان بوجود اورد که به پاره ای از آنها اشاره می شود:

• گره تک تاری یا پیچشی : ین نوع گره بر روی تار رو یا زیر قرار می گیرد واین تار رو یا زیر بستگی به موقعیت نقشه یا محیط نقشه دارد که چه قسمتی مورد نیاز است این نوع گره پیچی یا تک تاری به این نحو است که یک تار را در بر می گیرد و خامه ی ما یا پشم ما از پشت آن عبور کرده از رو گردش کرده و مجدداً یک گردش با قلاب بافت از مابین این دو تار عبور می کند و به سمت پایین هدایت می شود یعنی درحقیقت خامه یا پشم یک گردش کامل به دور تارکرده ولی با قلاب بافت ازمیان دو تارعبور کرده و به پایین هدایت میشود که یک گره ای است که در نهایتا وقتی به پایین قرار می گیرد یک پیچ را ایجاد می کند.یعنی با قلاب بافت خامه را به سمت پایین هدایت می کنیم.

• گره های اسپانیولی ( که این نوع گره ها در منطقه ای ازاسپانیا کاربرد دارد) : این نوع گره چون ساده و راحت است بیشتر بافندگان تبریزی و یا تصویر بافان این گره را خیلی مورد استفاده قرار می دهند. به این نحو که بر روی تار زیر و یا رو، بیشتر برای پوشش دادن تار رو که گردش می کند مورد استفاده ی بیشتری قرار می گیرد که فقط ۵/۱ دور تار یا خامه ی ما به دور چله ما گردش می کند در نتیجه به سمت پایین هدایت می شود پس اگرچله را در نظر بگیریم خامه ی ما ۵/۱ دور گردش کرده و به پایین هدایت می شود که در نتیجه یک سر ساق خامه ی بر روی گره قرار می گیرد و ساق دیگر آن زیر این گره بافت قرار می گیرد که دو ساق درمابین در بالا و پایین گره محسوب می شود که حالت برجسته هم دارد که در گره های کناره های گل های برجسته مورد استفاده قرار می گیرد و همچنین در تصویر بافی که بسیار برای تبریزی ها کاربرد دارد.

• گره قرضی : دو نوع گره قرضی وجود دارد یک نوع قرضی است که با یک ساق عبور می کند و نوع دیگر قرضی است که با دو ساق خامه عبور می کند. بستگی به محیط نقشه ی ما دارد که یک ساق خامه یا برای قسمت یک نقطه مورد استفاه قرار می گیرد و یا دو ساق خامه عبور کند که محیط را پر کند که به این ترتیب است که یکی از تارهای رو را گرفته خامه را از لای آن عبور می دهیم و از مابین تارهای زیر و رو همانند جایگاه القاج یا عبور کردن پود ضخیم دو تار را گرفته از مابین آنها عبور می دهیم و از نقطه ی مورد نظرمان که لازم داریم بیرون می آوریم که این نوع گره برای قسمتهایی کاربرد دارد که در آن موقعیت گره لازم ندارد ولی ما احتیاج به خامه داریم یعنی اینکه در آن محیط ما دو نوع رنگ یا نگاره ی رنگی داریم اما نگاره ی سومی ما حجمی را نمی خواهیم در بر بگیرد باید از این نوع گره قرضی استفاده شود که پایه ی آن از تار رو گرفته می شود و از مابین تارهای زیر و رو از جایگاه پود ضخیم عبور می کند و از منطقه ی مورد نیاز ما بیرون می آید. چرا از روی تار روی ما عبور می کند؟ چون اگر از پشت تار زیر آن را عبور بدهیم بعنوان یک گره از پشت محسوب می شود بنابراین برای اینکه از پشت کار استتار بشود از تار رو استفاده می کنیم که در مابین این خامه ها این قسمت گره مهار شود و دیده نشود.

• گره اسپرت یا دو رنگ  : که در آنها از چند نوع رنگ استفاده می شود.در این گره نسبت به قدرت رنگمان یک رشته ی خامه را دو لا نموده یا اینکه یک تاب آنرا باز کرده با تاب نخ متضاد آن مورد استفاده قرار می دهیم که از دو رنگ مورد استفاده قرار می گیرد که یک رنگ به عنوان مثال رنگ مشکی و یک رنگ سفید مورد استفاده قرار می گیرد که در اینجا به شکل یا عبور دادن نخ و یا به شکل گردش یا ترکی مورد استفاده قرار می گیرد که دو نوع نخ مورد استفاده قرار می دهیم یا فارسی یا ترکی. حال نحوه ی قرار گرفتن خامه یا نگاره ی رنگی ما در اینجا بسیار مهم است که نحوه ی گره ی ما در اینجا اگر بعنوان یک گره محسوب شود این یک گره بافت است نگاره ی رنگی ما بصورت عرضی اگر حساب کنیم قسمت بالا سیاه و قسمت پایین سفید قرار داشته باشد در یک تصویر یک گره بافت ما نیمی از آن سیاه و نیم دیگر آن سفید که بر روی دو تار پایه گذاری شده باشد نحوه ی زدن آن بصورت گره اسپرت یا دورنگ است که دو نوع خامه یعنی خامه ی سیاه دربالا و خامه ی سفید در قسمت پایین باید قرار بگیرد و در کنارهم به شکل موازی سیاه و سفید و بعد گره انجام شود یعنی جایگاه های هر کدام از نگاره های رنگی باید بر روی خودشان باشد و تابش نداشته باشد که در زمان زدن گره هر کدام در جایگاه خودشان گردش کند که در یک نقطه قرار گیرد.

• گره سنه : بافت خاص گره سنه به این شکل است که ما نحوه ی بافت را باید دقت داشته باشیم که مخصوصاً در ترمیم و مرمت و روش بافت این گره به شکلی است که رفوگران باید از دقت کافی برخوردار باشند که نحوه ی بافت را نسبت با چله هایشان مطابقت بدهند به این شکل که نحوه ی بافت آن از کدام تارواز کدام قسمت شروع شده بعنوان مثال که تار اول و تار رو بعنوان یکی محسوب کردیم در اینجا یعنی یک جفت تار را بعنوان شماره ی یک، جفت دوم را بعنوان شماره ی دو و جفت سوم را به شماره ی سه در اینجا مشخص کرده ایم که در اینجا بصورت جفتی کار انجام می شود یعنی بعنوان مثال تار شماره ی یک و دو و سه، در اینجا گره بافت ما تار یک را گرفته یک جفت تار را گرفته و از پشت جفت تار دو و سه عبور کرده و به بیرون هدایت می شود که در اینجا در منطقه ی بعد که بافت ما ادامه پیدا می کند دوباره شماره ی دو و سه را که انجام دادیم و خامه به بیرون هدایت شده در اینجا شماره ی یک را با دو و سه گرفته اینجا شماره ی سه گردش داده با چهار و پنج گره می زنیم یعنی یک را با دو و سه، سه را با چهار و پنج گره می زنیم و در رج بعد یک و دو را با سه گره می زنیم و سه را با چهار و پنج گره می زنیم در اینجا نحوه ی قرار گرفتن گره های ما بصورت بلوکه ای انجام می شود که نحوه ای از گره است که بر روی همدیگر قرار می گیرد که این نوع گره چون با یکدیگر اتصال دارد در نوع بافت هم تاثیر دارد که ما در زمان مرمت هم باید به آن دقت کافی را داشته باشیم.

• گره مغلوب : همانند گره قرضی است اما این نوع گره بعنوان مغلوب به این دلیل محسوب می شود که در قسمت بافت از یک نگاره ی رنگی استفاده می خواهیم کنیم که با رنگهای اطراف همان منطقه ی گره تضاد دارد چون این گره از همان منطقه بیرون می آید و نسبت نگاره ی رنگی نسبت به نواحی اطرافش خیلی از قدرت کمتری برخوردار است و نواحی اطراف بر آن گره یا رنگ غلبه می کنند بعنوان گره مغلوب شناخته شده است یعنی نسبت به نگاره های رنگی اطراف مغلوب شده است و بیشتر در نقاط خیلی ریز در یک محدوده ی خیلی بزرگ رنگی مورد استفاده قرار می گیرد بعنوان مثال بعنوان یک نقطه در یک محدوده ی رنگی محاسبه می شود بعنوان مثال در یک محدوده ی رنگی به یک نقطه نیاز داریم که این نگاره های اطراف در این نقطه رنگی غلبه کرده اند که این گره بعنوان گره مغلوب شده ی این نواحی محاسبه می شود و نحوه ی زدن این گره همانند گره قرضی است که یک خامه را از یک تار و از یک قسمت به یک نقطه ی دیگر که مورد نیاز است هدایت کرده که این ساق خامه ی ما بیشتر از الیاف خیلی ظریفی تشکیل شده است که قسمتی از تابش خامه را باز کرده و از یک نقطه به یک نقطه ی دیگر هدایت می کنیم و یا اینکه به صورت کمانشیب فقط از مابین تارها این خامه را عبور داده و مانند پود عمل کرده و فقط قسمتی از ساقه ی آنرا که خیلی نازک است از مابین تارها به بیرون هدایت می کنیم.

• گره میانگیر (عرب زاده) : این گره که مرحوم آقای عرب زاده از این نوع گره استفاده می کردند همان گره متقارن است اما زمانی که ما گردش خامه را پس از تار رو بر روی تار دوم انجام می دهیم قلاب بافت را از میان دو خامه عبور می دهیم و نحوه ی بافت این نوع گره متقارن با گره های متقارن دیگر در این است که ساق یکی از خامه های این نوع گره ما تمایل به بالا دارد یعنی این نوع گره متقارن ما یکی از ساق های آن به سمت پایین و شیب به یکی از اطراف است و یکی از ساق های آن به سمت بالا تمایل دارد و این نوع گره در گره های هنری مخصوصاً گره های بافت های برجسته خیلی کاربرد بسیار زیادی دارد که نحوه ی زدن آن هم همانند گره های ترکی متقارن است که تار رو یا زیر گرفته خامه را از پشت تار عبور داده در اینجا زمانی که ما می خواهیم قلاب بافت را از زیر خامه به تار دوم گرفته و بیرون بکشیم می آییم خامه را از مابین خامه ی زیری و خامه ی رویی عبور داده در اینجا و تار زیر یا رو را گرفته و ساق دوم را عبور می دهیم در اینجا یک پیچشی دارد که این پیچش که بر روی تار زیر و تار رو در ساق دوم قرار گرفته یک تمایلی دارد که در این نیمه ی دوم به سمت بالا است و نیمه ی اول ساق به سمت پایین که این پیچش یا گره متقارن برای گلهای برجسته کاربرد بسیار زیادی دارد.

• گره پل: این نوع گره که نوعی جفتی بافی است یک حرکت جهشی داریم که دو جفت تار را با همدیگر گره می زنیم و یک جفت تار وسط را از راه می اندازیم و گره های بعدی را استفاده می کنیم که برای منظره های درشت بافت خیلی مورد استفاده قرار می گیرد که خامه را از مابین تار زیر و رو یک جفت عبور می دهیم تار زیر و روی وسط را از رده خارج می کنیم و از یک جفت تار سوم یک گره ترکی زده می شود و به عبارتی یک پل مابین یک جفت تار یک، دو و سه در اینجا یک پل مابین دو از یک و سه ایجاد کرده ایم یک جفت گره ترکی که یک جفت تار دو را از رده خارج کرده است و بین یک و سه پلی شده است.
• گره دوبل یامضاعف : این نوع گره در دسته بندی اشاره ای نشده است در این نوع گره همینطور که از اسم آن مشخص است از استفاده کردن دو برابر نخ در متریک های خود که از دو رشته ی ساق خامه ما در گره بافت استفاده می کنیم در اینجا از ۴ ساق یا دو برابر متریک نخ ما مورد استفاده قرار می دهیم که در تراکم بافت و نقطه خیلی فرش را پرکار نشان می دهد و در قسمت هایی که می خواهیم غلبه کنیم بر نوع نحوه ی محیط کاربرد بیشتری دارد که این هم یا بصورت گره فارسی یا نامتقارن یا بصورت گره متقارن زده می شود حالا به هر نوعی که خواستیم اما چهار ساق یا دو رشته ی تاری مورد استفاده قرار می گیرد که بصورت تراکم زیاد محسوب می شود.
• گره های تقلبی: همانطور از اسمش پیداست نوعی تقلب به شمار میاد و اصلا گره ای وجود ندارد. دوام گره ترکی و فارسی را ندارد و ارزش فرش را پایین میاورد چون چگالی فرش را تغییر میدهد. و شامل :۱- گره کمانشیب ۲- گره تقلبی یو شکل یا بی گره بافی ۳- جفتی بافی

1.    گره کمانشیب ( بی گره ) : در مورد گره کمانشیب یا بی گره که همانطور که از اسم آن مشخص است فقط خامه از پشت تار رو و یا زیر عبور می کند ولی بیشتر در گره های کمانشیب یا بی گره فقط از پشت تار زیر خامه ی ما عبور می کند و به پایین هدایت می شود. این نوع گره فقط در قسمتهایی در نقشه کاربرد دارد که بصورت خطی یا موهای فرد مورد استفاده قرار می گیرد که مرزهایی را در خطوط مشخص می کند که نقاط خیلی ظریفی هستند که حجمی را در بر نمی گیرد مورد استفاده قرار می گیرد و بنام گره های کمانشیب یا بی گره معروف هستند. برای جفتی می توانیم جفت تارها را گرفته و فقط از پشت تارها عبور دهیم بستگی به محیط آن منطقه ی چهره دارد که دو تار را عبور بدهیم یا یک تار را عبور بدهیم و یا حتی چند تار بستگی دارد که این خطوط ما به چه شکلی حرکت کرده باشد که عمود بر کارباشد،افقی باشد و یا مورب باشد که این به ترتیب رجهای بافت ما باید ببنیم در محیط منطقه ی گره این کمانشیب های ما چند تار را در بر می گیرد.

2.    گره آویز( داری شکل یا u شکل ) : در این نوع گره از یک تار استفاده می کنیم که فرقی نمی کند تار زیر باشد یا تار رو به این نحو که خامه را دولا نموده از پشت تار عبور می دهیم و بعد در ادامه قلاب را از توی داخل U شکل خامه عبور داده و سرهای نخ را گرفته و از توی قسمت U شکل به بیرون هدایت کرده که در نتیجه اینجا یک حرکت قلاب بوجود می آید که نتیجه می گیریم خامه ی ما بصورت U شکل عبور کرده و بعد سرهای خامه ی ما مجدداً گردش می کند و از توی تار واز داخل U شکل به سمت بیرون هدایت می شود و یک قلاب را بوجود می آورد همانند قلاب های زنجیربافی یا عایقی که در سر ریشه ها مورد استفاده قرار می گیرد.

3.    گره جفتی : در پاره‌ای موارد به جای اینکه پرز خامه تنها به دور یک تار بپیچد، گاهی چهار تا شش تار را دربرمی‌گیرد. به این نوع گره، گره جفتی ایلمه و یا گره تقلبی می‌گویند.این نوع گره مخصوص کسامی است که به مرغوبیت فرش نمی‌اندیشند و قصد دارند در مدتی کوتاه کار بافت فرش را تمام کنند. یعنی به جای دو گره تنها یک گره به کار می‌برند و به این ترتیب به کیفیت فرش زیان وارد آورده و کمیت آنرا به نصف تقلیل می‌دهند. در نتیجه جنسی که بدین سان تهیه می‌شود نصف تراکم لازمه را خواهد داشت و مقاومت آن کم خواهد بود و خیلی زود ساییده و فرسوده می‌شود.