آشنایی با ۲۰۰ اصطلاح فرش

آب نما 
حوضی وسیع و کم عمق که در معماری ایران جایگاهی خاص داشته و در جلوی ساختمان واقع می گردد . به گونه ای عام به جوی نهر آب که در اطراف ساختمان و محوطة باغ قرار می گیرند نیز اطلاق می شود . در طراحی نقوش قالی استفاده از طرح آب نما که با طرح پرندگاه و ماهی ها نیز تلفیق شده متداول است . برخی از پژوهشگران بر این باورند که این طرح انعکاسی از اعتقاد باستانی ایرانیان به پردیس یا فردوس آسمانی است . 

آق نقیش 
نقشی از قالی های ترکمن که مرکب از قلاب هایی تو در تو است و لوزی هایی درمیان دارد . تصویر دارد . 

آویز ( نقش ) 
آنچه را که به عنوان زیینت به چلچراغ آویزان است . در طراحی قالی عناصر تزیینی را گویند که از میان قوس محراب یا قندیل ها آویزان است . آویزان به شکل های گوناگون طراحی می شود . 

آیناگل ( نقشمایه ) 
نقشمایه آینه با استفاده از هشت ضلعی بوجود آمده و این نقش به وسیلة طایفه یموت در قالی های ترکمن یافته می شود . نام دیگر این نقش جودال گل است . 

ادغام 
نقوش یک بخش از قالی به بخش دیگر آن وارد شده و پس از گردش تسخیری ، مجدداً به محل اصلی خود باز گردد ، عمل ادغام انجام شده است . در حقیقت دو بخش از قالی را در هم ادغام کرده و به یکدیگر متصل نموده است . 

اشکالی 
نقشی از قالی که باترکیبی از اشکال سادة هندسی به وجود آمده است . این اشکال می توانند نمایانگر اشکال انسان ، حیوان ، درختان و گیاهان نیز باشند یا اشکال سادة هندسی را همراهی نمایند . این نقوش معمولاً در میان بافندگان ایلات و عشایر که ذهنی باف هستند رایج است که بازتابی از اشکال پیرامون بافنده بوده که برقالی منتقل شده است . 

افشان 
طرحی از قالی که شاخه ها ، برگ ها ، گل ها به عنوان نقش و نگار در زمینة قالی پراکنده شده اند . 
از نقش مایه های اصلی این طرح گل های شاه عباسی ، شکوفه ها و ریزه گل هایی است که به صورت به هم پیوسته متن قالی را پوشانده اند. ازطرح های افشان می توان به این موارداشاره نمود: افشان ختایی – افشان شکسته – افشان شاخه پیچ 

اقتباسی 
طرحی از قالی که بخشی از آن بر اساس خصوصیات سایر طرح های ایرانی یاملل دیگر شکل گرفته باشد . به عنوان مثال استفاده از قندیل و گلدان در طرح های محرابی اقتباسی است از طرح معروف آناتولی . هم چنین به کارگیری نقوش قفقازی در طرح قالی نیز اقتباسی است از طرح ها و نقوش قالی های قفقازی. 

انتقالی 
روشی در تکثیر نقوش در سطح . در این روش نقش واگیره بدون هیچ گونه چرخش یا انعکاس عیناً به نقطة دیگر منتقل شده و تکثیر نقش یا بافت آن با تکرار واگیره ها به همین شکل صورت می پذیرد . روش انتقالی را "سرهم سوار " نیز می گویند زیرا واگیره ها عیناً بر بالای سر هم منتقل شده و سطح را پوشانده اند . 

انعکاسی 
روشی در تکثیر نقوش در سطح . در این روش نقوش واگیره از یک سمت به صورت قرینه انعکاس یافته و تکرار می شود . 

ایلیاتی ( عناصر طراحی ) 
طرح های ایلیاتی و نقش ها و نقشمایه های آن برخاسته از اعتقادات ، باورها و آداب و رسوم و اندیشة بافندگان عشایری است . عناصر این طرح عبارت است از آ‹چه که در پیرامون بافنده به صورت طبیعی یافت می شوند . کوه ، رود ، آسمان ، دشت و سبزه زار و درخت و گل و حیواناتی چون گوسفند و اسب و پرندگان و وسایل زندگی از جمله عناصر طرح ایلیاتی است که معمولاً به صورت ناپیوسته و هندسی می باشند . 

ایلیاتی باف 
قالی هایی که به وسیله ایلات و عشای بافته می شوند . از ویژگی های آن کوچک پارچه بودن و بلندی پرز و استفاده از مواد اولیه ای است که خود به دست می آورند . بافته های ایلیاتی دارای رنگ های متنوع و نزدیک به طبیعت است و در برخی موارد از پشم خودرنگ استفاده می شود . طرح های آن گوناگون بوده و به صورت ذهنی بافته می شود . 

بادامچه ( نقشی در حاشیه ) 
نقشی بادامی شکل که به وسیلة چنگ اسلیمی ها شکل می گیرد . این نقوش معمولاً در حاشیه های پهن قالی مورد استفاده قرار می گیرد . ← تصویر دارد 

برجسته بافی ( بافت ) 
به منظور جلوه گری بیشتر نقوش ، بخشی از نقوش گلیم یا قالی را برجسته می بافند و در حقیقت نقوش را سه بعدی می سازند . بافت این گونه قالی ها با فن آوری و شیوه ای خاص انجام می شود که بافت گره هایی با « خواب عکس » ازجملة آنها است . قیچی کاری و پرداخت این قالی ها که معمولاً پس از پایان مرحله بافت انجام می شود . بسیار حساس و نیازمند تخصص و مهارت بالایی است . 

بازوبندی 
قابی است که بر اساس شکل صلیب طراحی شده است . این قاب که با استفاده از اشکال مربع ، مستطیل و دایره طراحی می شود ، در هر حال شکلی صلیبی و چلیپایی دارد . بازوبند همان قاب دعاست که برای جلوگیری از چشم زخم بر بازو می بندند . 

برگ شعله ای 
برگ دندانه دار کشیده ای است که شکل دندانه های آن تداعی کنندة زبانه کشیدن شعله های آتش است که از مبدأ دور شده و باریک می گردد . 


برگ ( نقشمایه ) 
بخشی از گیاه که از شاخه درختان و بوته ها و گل ها می روید و در طبیعت درانواع مختلف مشاهده می شود . برگ در نقوش سنتی به عنوان نقشمایه دارای شکلی ویژه است که در انواع مختلف به صورت ساده و دندانه دار ، طبیعی یا تجریدی طراحی می شود . 

برگ دندانه دار 
برگی که در لبه آن دندانه هایی طراح شده باشد . در نقوش ختایی برگ دندانه دار معمولاً به صورت بلند و کشیده طراحی می شود . 

برگ گنگره ای 
اگر چه واژه برگ گنگره ای و دندانه ای به صورت مترادف به کار می روند ولیکن در واقع لبه برگ کنگره ای به چندبخش تقسیم شده که هر بخش دارای تعدادی دندانه است . برگ مویی یا برگ چناری نمونه ای از برگ های گنگره ای است 

بن نگار 
خطوط و نقوش بسیار ساده و اولیه را گویند که مجموعة « نقش » یا « نگاره » را به وجود می آورند . معمولاً این نام به اجرای نقوش اطلاق می شود که برگرفته از اجسام جامد و بدون روح است . 

بند برگی 
ساقه ای که از یک سمت همانند برگ دارای دندانه هایی است . این بند بیشتر وظیفة جداسازی بخش هایی از طرح را به عهده دارد . ← بند 

بند رومی 
ساقه ای که دارای تزئیناتی رومی است و به عنوان جداکنندة بخش هایی از طرح مورد استفاده قرار می گیرد . 

بند 
خطوط منحنی و شکسته ای که همانند شاخه و ساقة گیاهان طراحی می شوند. بند وظیفه جداسازی بخش هایی از طرح یا متصل نمودن عناصر تزیینی را به یکدیگر به عهده دارد . چرخش بند در نقوش اسلیمی و ختایی به صورت دوار و حلزونی است و اجزای نقش را به یکدیگر متصل می نماید . بند اسلیمی ، بند ختایی ، بند برگی بند رومی از انواع بند می باشند . 

بند اسلیمی 
ساقه ای که اجزاء نقوش اسلیمی را به یکدیگر متصل می کند و به صورت خطوط شکسته یا منحنی طراحی می شود . چرخش این بند به صورت حلزونی است و چنگ اسلیمی یاسر اسلیمی ، سربند اسلیمی ، پیچک ها روی آن قرار می گیرند .
بند اسلیمی معمولاً از سربند اسلیمی منشعب شده و در هر مرحله جدا شدن از ساقه اصلی در خلاف جهت گردش قبلی به حرکت خود ادامه می دهد . 

بند ختایی 
ساقه ای که اجزاء نقوش ختایی را به یکدیگر متصل می کند و به صورت خطوط شکسته یا منحنی طراحی می شود . چرخش این بند به صورت حلزونی است و انواع گل های ختایی ، غنچه ها و برگ ها روی آن قرار می گیرند . بند ختایی معمولاً از گل های درشت ختایی یا گلدان منشعب شده و در هر مرحله جدا شدن از ساقة اصلی در خلاف جهت گردش قبلی به حرکت خود ادامه می دهد . بند ختایی برختا 

بی بی باف 
قالی ایلی باف بختیاری که با نظارت مستقیم همسر خان ( بی بی ) بافته شده است. این قالی ها از اصالت نقش طبیعی بودن رنگ ها و تناسب و هم آهنگی متن و حاشیه برخوردار می باشد . در این گونه قالی ها نقوش با خطوط هندسی و شکسته بافته شده و طرح غالب درآنها لچک ترنج با ترنج تکراری است . 

پاره سیب ( نقشمایه ) 
گلی چند پر است که شکل کلی آن به سطح مقطع سیب برش خورده شباهت دارد . این گل معمولاً در حاشیه ها و نوارهای باریک قالی مورد استفاده قرار میگیرد و به صورت زنجیره ای با ساقه ای به هم متصل می شوند . 

پرز 
ساقه گره ها پرز قالی را تشکیل می دهند . پرز قالی محل پاخور است و طرح و نقش قالی را نشان می دهد . پرز قالی دارای ویژگیهایی چون جنسیت ، رنگ ، ضخامت ، بلندی ، تاب و تعداد لا می باشد و ارتفاع آن در قالی ها متفاوت است. تمایل پرز قالی را به جهتی مشخص ، خواب قالی می گویند پرز قالی را گوشت قالی نیز می گویند . 

پیشانی محراب 
بخش بالایی قوس محراب که معمولاً دارای آیاتی از قرآن کریم یا کتیبه های دیگر است . 

پلاس باف قالی 
پلاس باف قالی ، قسمت ابتدا و انتهای قالی است که در قالی های چله پنبه ای قبل از ساده بافی و از درگیری پود پنبه ای با چله بافته می شود . این بخش از قالی را قفل و مهر قالی نیز می نامند . 

تراکم ( بافت ) 
فشردگی بافت و کثرت گره ها بر واحد سطح می باشد . ← رجشمار 

ترکیب بندی 
ترکیب و آرایش عناصر یک تابلو به صورت یک مجموعه بصری را اصطلاحاً ترکیب بندی می گویند . در حوزه طراحی نقوش قالی ، قرار گرفتن ترنج ، سر ترنج ها ، لچک ها حاشیه ها و سایر عناصر دیگری که در شکل دهی طرح کلی قالی مؤثرند ترکیب بندی طرح را نشان می دهند. در حوزه رنگ ایجاد یک ترکیب بندی عبارت است از قرار دادن دو یا چند رنگ در کنار هم . 

ترمه 
یا « ترمه » پارچة نفیسی است که از کرک می بافند . این پارچة پشمی بعضاً به صورت شال مورد استفاده قرار می گیرند . نقش آن معمولاً گل و بته است و رنگ بندی محدود و شاخصی دارد . نقوش ظریف و پرکار این دستبافته ملهم از نقوش نگارگری است و از نخ های زرین و سیمین برای جلای آن استفاده می شود . در گذشته بافت ترمه درشهرهایی چون اصفهان ، یرد ، کرمان و کاشان رایج بوده است که با توسعة صنعت نساجی ماشینی رو به افول گذاشته است . 

ترنج دوکی شکل 
ترنجی که به شکل لوزی و مشابه با دوک ریسندگی است . این طرح در قالی های نواحی غرب کشور مشاهده می شود که به صورت تک ترنج در نترنج پیاده می شود . 

ترنج اصلی 
ترنج بزرگتر که ترنج یا ترنج های کوچکتری در آن طراحی شده است . ترنج ← 

ترنج میانی 
← ترنج 

ترنج میانی 
← ترنج در ترنج 

ترنجی 
طرحی از قالی که متن آن فقط دارای ترنج است و لچکی ندارد . ← ترنج 

ترنج مرکزی 
ترنجی که در مرکز ترنج ها قرار دارد و کوچکتر از همة آنها است . یا ترنجی که درمرکز متن قالی واقع شده است . ← ترنج 

ترنج خورشیدی 
ترنجی که پره های اطراف آن تداعی کنندة اشعه های خورشید است . این ترنج را شمسه نیز می نامند . ترنج خورشیدی یا شمسه با جزئیات بیشتر در تذهیب طراحی می شود . ← ترنج 

ترنج در ترنج 
طرحی از قالی که درداخل ترنج بزرگتر ترنج کوچکتری طراحی شده است . ترنج بزرگتر را ترنج بیرونی و ترنج کوچکتر را ترنج میانی نامند← ترنج 

ترنج تو در تو یا ترنج کاسه نیم کاسه 
← ترنج در ترنج ← ترنج 

ترنج ، ترنج 
طرحی از قالی که در زمینة آن ترنج های متعدد قرار دارد . ← ترنج 

ترنج ( نقش ) 
محدو ده ای مشخص در مرکز متن قالی که با خطوط شکسته یا منحنی از زمینة متن جدا شده است . ترنج در اشکال مختلف طراحی می شود و معمولاً داخل آن بانقوش مختلفی از جمله نقوش ختایی و اسلیمی تزیین می شود . در برخی موارد طرح یک چهارم ترنج نیز در تزیین لچک ها ی قالی نیز مورد استفاده قرار می گیرد ، در غیر این صورت نقوش لچک ها با نقوش ترنج هماهنگی ندارد . ترنج دارای تزییناتی چون سرترنج است که به آن متصل می باشد . ← ترنج 

تجرید 
در لغت برهنه کردن زمین از گیاه و تنهایی را گویند . خلاصه شده ، ساده شده . در طراحی نقوش به نقوشی اطلاق می گردد که خلاصه شدة نقوشی از طبیعت باشند . همانند نقش بوته جقه که تجرید شدة نقش درخت سرو سرخمیده است . 

تخت جمشیدی 
طرحی از قالی که با بهره گیری از اشکال ستون ها ،ایوان ها نقش برجسته ها یا بخشی از مناظر عمومی بنای باستانی تخت جمشید شکل گرفته باشد . این طرح زیر مجموعة طرح های ابنیه ای وباستانی است . 

تباین رنگی 
← تضاد رنگ 

تابلویی 
دست بافی که به عنوان تابلو مورد استفاده قرار می گیرد . صرفاً برای نصب روی دیوار بافته می شود و زیرپایی نیست . عمدتاً کوچک پارچه بوده و طرح های آن برگرفته از طرح های نگارگری ایرانی با تصاویری از طبیعت بی جان است . قالی های تابلویی معمولاً با رجمشار بالا تهیه می شوند تا ظرایف طرح و سایه روشن ها به خوبی پیاده شوند . 

تار یا « چله ، تون ، تان ، تونه ، ریشه » 
مجموعه نخ هایی است که بافت قالی بر روی آن ها انجام می شود . این نخ ها به صورت موازی و یکنواخت عمود بر تیرک سردار و زیر دار بسته شده یا از دور آنها عبور کرده اند که آماده سازی آن را "چله کشی" گویند . جنس تار معمولاً نخ پنبه ای است ولیکن برای قالی های مرغوب وریز باف از نخ ابریشمی استفاده می شود . در میان روستاییان و عشایر استفاده از نخ ابریشمی برای چله رواج دارد . فاصله تارها از هم ، بستگی به نوع بافت و ظرافت قالی تغییر می کند . 

تسخیری 
نفوذ نقوش از بخشی به بخش دیگر را اصطلاحاً تسخیری می گویند . در برخی موارد نقوشی که به بخشی نفوذ کرده اند به محل اصلی خود باز می گردند . معمولاً پیشروی و نفوذ نقوش از متن به حاشیه صورت می پذیرد . 

تضاد رنگ یا تباین رنگ 
عبارت است از اختلاف دو یا چندرنگ در برار یکدیگر . این اختلاف در هفت عنوان مورد بررسی ، تباین سردی و گرمی ، تباین تاریکی و روشنایی ، تباین وسعت سطوح از جمله آن ها است . 

تصویری باستانی ( نقش) 
طرحی از قالی که دارای نقشی ازتصاویر آثار و ابنیة باستانی ، نظیر تخت جمشید و نقش شاهنامه ای می باشد . 

تصویری ( نقش) 
طرحی از قالی که دارای تصویری از صورت یا پیکره انسان ، حیوان یا ابینه تاریخی و منظره باشد که به صورت طبیعی طراحی شده است . این تصاویر را می توان در بخش های مختلف قالی ، چون متن ، حاشیه پهن و لچک ها طراحی نمود . 

تقارن طولی 
← تقارن 

تقارن عرضی 
← تقارن 

تقارن قطری 
قرینه بودن نقوش بر اساس قطر اشکالی چون مربع ، لوزی ، دایره . 

تقارن 
قرینه بودن اشکال و نقوش نسبت به محوری افقی یا عمودی و مورب را گویند . خطی فرضی که نقوش طرفین نسبت به آن قرینه هستند را محور تقارن می نامند . اکثر طرح ها و نقوش قالی دارای محور تقارن طولی ، عرضی یا طولی عرضی می باشند . 

تلفیقی 
از انواع طرح های قالی است که از ترکسب چند طرح اصلی به دست می آید . طرح ترنج دسته گلی ، لچک ترنج تصویری ، لچک ترنج ماهی در هم از جملة آن ها است . 

تمام پشم 
فرش دستبافی که جنس تار و پود و پرز آن از نخ پشمی باشد . 

تمام ابریشم 
فرش دستبافی که جنس تار و پود آن ازنخ ابریشم باشد . 

جانمازی ( طرح ) 
جانمازی یا سجاده ای ، قالیچه ای است با طرح ویژه که طرح محرابی از ویژگی آن است و بر روی آن نماز می گذارند . در طرح این قالیچه اسامی متبرک و آیات قرآنی نیز استفاده می شود . معمولاً در طرفین قوس محراب محلی برای قرار گیری دست ها درهنگام سجده در نظر گرفته می شود. 

ودال گل
←آینا گل 

جانوران افسانه ای
←حیوانات افسانه ای 

جلد قرآنی 
طرحی برای قالی که برگرفته از طرح های مورد استفاده در تزیینات جلد قرآن است . طرح معمولاً به صورت لچک ترنج استکه ترنج آن به صورت شمسه ای چند پر طراحی شده است . 

جلد سازی سنتی 
ساخت جلد کتاب به شیوة سنتی که تزیینات آن به صورت لچک ترنج یا لچکی طراحی شده و به شیوه های سوخت یا نقاشی روی چرم اجرا شده است . 

چنگ اسلیمی 
سراسلیمی یا چنگ اسلیمی یکی از اجزاء نقوش اسلیمی است که به صورت دو بازوی منشعب شده روی بند اسلیمی قرار می گیرد و انواع مختلفی دارد 

چله 
← تار 

چای دان 
← سماوری 

چلیپا یا « صلیب » 
شکلی است که تقاطع دو پاره خط عمودی وافقی حاصل می شود . طرح چلیپا دارای مفاهیم مختلفی چون گردونة خورشید یا مهر ، نماد آتش و ناهید ، چهار سوی جهان یا چها رعنصر اولیه یعنی آب ، آتش ، باد و خاک است . نقشی که از شکلی صلیب تبعیت کند نیز چلیپایی می گویند . در خوشنویسی ، خط نوشته هایی را که به صورت اریب (مورب) نوشته شده اند را نیز چلیپا گویند . 

چهار اسلیمی 
ترکیبی از چهار سراسلیمی یا چنگ اسلیمی که بند آن ها از مرکز نقش منشعب شده اند و شکلی چلیپایی یا صلیبی بوجود آورده اند و معمولاً این نقش با نقوش ختایی تزیین می شود . 

چهار ترنج 
طرحی که دارای چهار ترنج بوده و ترنجها در امتداد محور تقارن طولی قالی قرار دارند . در این طرح شکل ترنج معمولاً به صورت لوزی ، شش ضلعی ، یا هشت ضلعی است . نقوش طراحی شده در درون ترنج ها نیز بسته به ذوق و سلیقة بافنده ، از تنوع خاصی برخوردار است . نام چهار حوض و چهارآینه نیز در بین ایلات و عشایر افشار و قشقایی متداول است . 

حاج خاتمی 
طرحی از قالیچه های هزار گل ، مشهور به ناظم که دسته گلهای متعدد به صورت دسته ای در منظر دید بیننده قرار گرفته است . ترکیبی از عناصر تزیینی چون سروهای کنارة متن ، قوس محرابی ، تعلبکی ها درلچک ها ، گلدان و زیر گلدانی و شاخ های شکسته و پر گل و استفاده از رنگ بندی لاجوردی و زرد طلایی ، همگی از شاخصه های طرح ناظم است . این طرح به دو صورت یک سر ناظم و دو سرناظم است . طرح یک سر ناظم شکلی محرابی دارد و طرح دو سر ناظم به صورت نقشة یک چهارم طراحی شده است . طرح ناظم به دستور و زیر نظر زنان بزرگ قشقایی و با اعمال سلیقه ایشان بافته شده است . این طرح در بین بافندگان همدان نیز رواج دارد . 

حاشیه ( نقش ) 
بخشی از قالی که متن را احاطه کرده است . در این بخش نوارهای پهن و باریکی طراحی می شود که همچون قابی زیبا ، نقش و نگار متن قالی را در بر می گیرد و بر زیبائی آن می افزاید . حاشیه ها ازاهمیت خاصی برخوردارند و در قالی ها به تعداد متفاوت طراحی می شوند که تعداد 3 و 5 متداول است . حاشیه میانی در مقایسه با سایر حواشی پهن تر در نظر گرفته می شود . 

حاشیه پهن 
حاشیه ای که درمیان حواشی باریک طراحی می شود و حاشیة اصلی قالی محسوب می گردد . هماهنگی نقوش این حاشیه با نقوش متن قالی نشان از حسن سلیقة طراح یا بافندة ذدهنی باف دارد . در برخی موارد در میان نقوش این حاشیه کتیبه ای طراحی می شود که درخصوص قالی اطلاعاتی نظیر : نام سفارش دهنده ، بافنده ، سال بافت ، محل بافت و غیره درج می شود . بافندگان ترکمن این حاشیه را «اعلم» یعنی دست نوشته را بایستی مشاهده کرد گویند. 

حاشیه اصلی(نقش) 
← حاشیة پهن 

حاشیة بزرگ 
← حاشیة پهن 

حاشیة میانی 
← حاشیة پهن 

حاشیة باریک 
به حاشیه هایی اطلاق می شود که در طرفین حاشیة پهن قرار دارند . این حاشیه را حاشیة فرعی یا کناری نیز می گویند. 

حاشیه کوچک 
←حاشیه باریک 

حاشیه فرعی 
← حاشیه باریک 

حاشیه بیرونی 
اولین حاشیه بعد از کناره و لوار قالی 

حاشیه درونی 
اولین حاشیه از طرف متن قالی 

حوض ( نقش ) 
همان طرح آب نما است با این تفات که بدون جوی آب است . حوض طراحی شده معمولاً سطحی محدود دارد و چهار خیابان مشجر نیز دراطراف آن مشاهده می شود . 

حصیری باف 
نوعی بافت است که الیاف تار و پود به صورت یک در میان زیر و رو شده و از لابه لای یکدیگر عبور می کنند . شیرازة برخی از قالی ها خصوصاً قالی های تخت بافت به صورت حصیری باف هستند . 

حیوانات افسانه ای ( نقشمایه ) 
طرحی از حیوانات افسانه های چون سیمرغ ، اژدها ، شیر بالدار 

ختایی ( نقش ) 
از جمله نقوش گیاهی سنتی است که ساقه ای حلزونی شکل دارد و انواع گل و برگ بر روی آن قرار گرفته است . انواع گل های شاه عباسی ، گل اناری ، برگ مویی و برگ های متنوع دندانه دار ، شعله ای و غنچه های گوناگون از جمله عناصر تشکی دهندة این نقش می باشند . برخی این نقوش را به شهری در چین به نام « ختا » نسبت داده اند و برخی دیگر معتقدند که به علت آنکه این نقوش در جهت خلاف حرکت بنداسلیمی طراحی می شود نام « ختایی » را بر آن نهاده اند . 

خشتی 
طرح کلی متن حاشیة قالی که از خشت های مربع شکل تشکیل شده است . دراین طرح خشت ها یا قاب های مربع شکل با گل و برگ ، مناظر و سایر نقوش تزیین می شود . خشتی مجلسی همان طرح خشتی است که د رداخل خشت ها یا قاب هایمربع شکل منظره و یا مجلسی از یک داستان به تصویر کشیده شده است . 

خط کوفی- معقّدی 
نوعی ازخط کوفی که دارای تزیینات و بندهای گره خورده ای است . این نوع خط در کاشی کاری ، گچ بری و قالی بافی خصوصاً در متن و حواشی قالی های سجاده ه ای کار برد دارد . این خط به نام خط ( مقفّل ) یا ( قفلی ) نیز معروف است . 

خورشید آریایی 
خورشید آریایی یا گردونة خورشید ، نشانة آریایی معروف به « سواستیکا » از کهن ترین نقشمایه های باستانی است که در اکثر تمدن های کهن یافت می شود . در چین علامت شادکامی و خوشبختی و در ایران و هند ، مظهر و نشانة نمادین خورشید بوده است . از قدیمی ترین دستباف ایرانی که این نشانه در آن بهکار رفته ، پارچه ای است از دوران اشکانیان که از گورهای خمره ای درشهرستان گیرمی در استان اردبیل به دست آمده است . ← تصویر دارد . 

درختی ( نقش ) 
طرح از قالی که درخت نقشمایة اصلی آن است . طرح با استفاده از نقوش درختی در صدد القاء بلندی ، طراوت و تازگی ، باروری ، ثمر بخشی و طول عمر است . 

درشت باف 
فرش دستبافی که رجشمار آن کمتر از 25 رج باشد . این گونه قالی ها با استفاده از نخ پشمی ضخیم بافته شده اند لذا ریشة گره ها ضخبم و تعداد گره ها در5 /6 یا 7 سانتی متر کمتر از 25 عدد خواهد بود . 

درناق گل 
نقشمایه ای ازقالی ترکمن که در میان ایل یموت رایج است . این نقش که شبیه به ناخن می باشد اغلب در نوارهای باریک جداکنندة حواشی و طرة متن و لوار قالی کاربرد دارد . 

دورگیری نقش ها 
خطوط محیطی نقش ها که با خطوط نازک و ضخیم پیاده شده است . این عمل را « سیاه قلم » و یا قلم گیری نیز می نامند . 

ذهنی بافی
بافتن قالی بدون استفاده از طرح و نقشه را ذهنی بافی می گویند . این روش درمیان بافندگان ایلات و عشایر و روستاییان متداول و مرسوم است . بافندة ذهنی باف با توجه بهنقشمایه های بومی که از قبل در ذهن دارد و یا اشکال اشیایی که در پیرامون خود مشاهده می کند ، بافت قالی را به انجام می رساند . آداب و رسوم و باورهای بومی تأثیر بسزایی در شکل گیری نقش های ذهنی دارد . 

ربعی سعدی ( نقش ) 
← سعدی 

رودری 
← پرده ای 


رجشمار 
میزان تراکم گره های قالی در یک شانزدهم ذرع را رجشمار گویند . اگر واحد طول قدیم تبریز ( ذرع ) 112 سانیتمتر درنظر گرفته شود ، تعداد گره ها در 7 سانتی متر شمارش می شود و اگر واحد طول قدیم اصفهان ( ذرع ) 104 سانتیمتر درنظر گرفته شود تعداد گره ها در 5/6 سانتیمتر شمارش می گردد . بنابر این توجه به اندازة یک ذرع ، مبنای محاسبة رجشمار متغیر خواهد بود . رجشمار یک قالی می تواند معیاری برای ریزبافی و با درشت بافی باشد . 

روناس
 گیاهی است که از ریشة آن قرمز روشن به دست می آید . برگ آن خوراک دام است . ریشة این گیاه که ضخیم و بافتی نرم دارد ، اکسیژن را خود جذب کرده و به رنگ قرمز درمی آید . معمولاً در اواخر پاییز ریشة این گیاه را از خاک بیرون آورده و عملیات آماده سازی آن برای استفاده در رنگرزی انجام می شود . روناس نوعی رنگ قرمز روشن که از ریشة گیاه روناس به دست می آید . این رنگ به عنوان رنگ زمینة متن و حاشیه قالی کاببرد دارد . 

ریزه گل ( نقشمایه )
 گل های کوچک و ظریف که معمولاً د رحواشی قالی یادر اطراف اشکال و نگاره های اصلی متن به صورت مجزا و یا پیوسته طراحی می شوند . 

رنگ های گرم
 مجموعه رنگ هایی که بیشترین مایة رنگی آن رنگ قرمز باشد . انواع رنگ قرمز ، نارنجی ، بنفش مایل به قرمز ، زرد از جمله رنگهای گرم می باشند که القاء کنندة جنب و جوش و حرکت و گرمی و حرارت است. 

رنگ های سرد
 مجموعه رنگ هایی که بیشترین مایة رنگی آن رنگ آبی است . انواع رنگ آبی ، سبز و بنفش متمایل به آبی از جمله رنگ های سرد می باشند که القاء کنندة سکوت و آرامش و خنکی و سردی است . 

زیرخاکی
 طرحی از قالی که اشیاء موزه ای و زیر خاکی نظیر ظروف سفالین از جمله کاسه ، کوزه ، قدح و گلدان و آثار فلزی و سایر اشیاء قدیمی در آن طراحی شده باشد . یکی از ویژگیهای طرح زیر خاکی استفاده از خط نوشته هایی به زبان میخی یاکوفی است . 

سر اندازی یا « کلگی »
 کناره ای است که در ابعاد 3 ×5/1 یا 6×2 یافته شده که به عنوان تکمیل کنندة سایر مفروشات در بالای سر آن ها گسترده می شود درواقع سرانداز یکی از پنج قطعه فرش دستبافی یک دست فرش ) است که مکانی را مفروش می سازند . این کناره به صورت مستقل نیز مورد استفاده قرار می گیرد . 

سراسری
 طرحی از قالی که بخش های قرینه و تکراری نداشته لذا نقشة آن می بایست به صورت تمام متن قالی معمولاً به صورت سراسری نقشة حاشیه عموماً واگیره ای است . طرح شکارگاه ودرختی ازجمله طرح های سراسر می باشند . 

سرترنج
 شکل کلی آن همانند سربند اسلیمی است و دربالا و پایین ترنج قرار گرفته و به آن متصل است . سر ترنج در نواع مختلف نظیر سر رنج گلدانی ، سرترنج کله گاوی یا هیکل سرترنج تبرزینی طراحی می شود . داخل سرترنج نیز با نقوش مختلفی چون نقوش ختایی و اسلیمی تزیین می گردد . 

سرترنج گلدانی
 سرترنجی است به شکل گلدان که شاخه های گل و برگ در آن قرار دارد . ← سرترنج 

سرترنج کله گاوی 
سرترنجی است به شکل هندسی که شکل کلی آن مشابهتی با سرگاو دارد . ← سرترنج 

سرترنج هیکل ← سرترنج کله گاوی 

سردار جنگلی ( طرح )
 طرحی از قالی های یزدی که از مشخصه های بارز آن جداسازی بخشی ازمتن به وسیلة نوار نسبتاً پهن است . داخل این محدوده و اطراف آن به وسسیلة نقوش اسلیمی و ختایی تزیین شده است . ترکیب بندی طرح به صورت لچک ترنج بوده و از لحاظ رنگ بندی مشابه قالی های کرمانی است . 

سعدی ( نقش ) یا « ربعی سعدی »
 از طرح های قالی بیرجند خصوصاً ناحیة ( مود ) است . این طرح که به نام طراح آن نامگذاری شده از حدود سال 1300 هجری شمسی رایج شده است . از ویژگیهای این طرح ، ترنج بزرگ شمسه ای آن است که معمولاً شانزده پر دارد و به ترنج سعدی معروف است . این ترنج دارای سر ترنج های بزرگی است که در بالا و پایین آن قرار گرفته اند . نقشة این طرح به صورت یک چهارم تهیه می شود که ترکیب بندی آن لچک ترنج است . 

سروی ( نقش ) 
نقشی از قالی که نقشمایه اصلی و شاخص آن طرح حقیقی یا ساده شدة سرو باشد . نقش سرو از نقوش باستانی ایرانیان است که نقش بوته جقه نیز با الهام از آن طراحی شده است . این نقش القا کنندة راست قامتی ، استقامت و استحکام می باشد . از طرح های سروی می توان سرو گلدانی ، سرو گلزار ، سرو منقش را نام برد . 

سیاه قلم ← دورگیری نقش ها را سیاه قلم گویند . 

سلسله ای ( نقش ) ← زنجیره 

سماوری ( نقش )
 قندانی یا چای دانی ، نقشی است مشابه با شکل سربند اسلیمی که شباهتی با سماور یا چای دان دارد . این نقش که توسط دو چنگ اسلیمی طراحی می شود معمولاً در حاشیة پهن و در کنار سایر نقوش تکرار می شود . طراحی این نقش به صورت هندسی و گردان امکان پذیر است . استفاده از این نقش در مناطق مختلف به ویژه آذربایجان ، کردستان ، خراسان و اراک متداول است . 

سه ترنج 
طرحی از قالی که در زمینة متن آن سه رنج طراحی شده است که در امتداد محور تقارن طولی قالی قرار دارند . نقوش داخل ترنج ها مشابه یکدیگر و یا متفاوتند . این ترنج ها می توانند در رنگ زمینه نیز با یکدیگر متفاوت باشند . 

سیمرغ ( نقش )
 سیمرغ از جمله پرندگان افسانه ای که نقش آن در کنار اژده ها طراحی شده است . در این نقش سیمرغ در حال ستیز با پلیدی های اژدها است . استفاده از این نقش در طرح قالی های اکثر مناطق خصوصاً اصفهان تبریز و قم متداول است . 

شاخه شکسته 
خطوط شکسته و هندسی که شکل شاخة شکستة درخت را تداعی می کند و بر خلاف حرکت دوار ساقه ختایی و اسلیمی به صورت خطوط مستقیم و زاویه دار طراحی می شود . 

شانه محراب
 طاق نمای محراب که بر بالای ستون های محراب قرار گرفته است . دو طرف قوس محراب که معمولاً با عباراتی تزیین شده است . 

قالیچه
 قالی کوچک ، دستبافی پرزدار که مساحت آن کمتر از شش متر مربع باشد . پادری یا تو دری ، پشتی ، ذرع و نیم و سرانداز قالیچه محسوب می شوند . 

قلمزنی 
یکی از هنرهای سنتی است که نقش اندازی روی فلزاتی نظیر مس ، برنج ، نقره ، طلا به شیوه های مختلف انجام می شود . 

زمینه پر ، عکسی 

قلم تراش ، مشبّک ، منیّت ، از جمله شیوه های مختلف قلمزنی هستند . در این هنر نقوش ختایی و اسلیمی نیز بیشترین کاربرد را دارند . 

گلدانی ( طرح ) 
طرحی از قالی که جهت قرار گیری نقشمایه های آن به گونه ای است که بهترین حالت برای مشاهده نقوش مشاهدة آنها از یک سمت می باشد . طرح های درختی ، محرابی و جانمازی از جمله طرح های یک طرفه می باشند . 

واگیره
 محدوده ای از نقش که قابل تکرار در سطح باشد . واگیره را می توان برای تکرار در طول و عرض متن و یا حاشیه های پهن و باریک طراحی نمود . هر واگیره بر اساس نوع کاربرد و شیوة تکثیر و تکرار ، دارای ویژگی خاصی است . نقشة واگیره معمولاً به صورت نقشة شطرنجی و یا قطعه ای از قالی بافته شده دراختیار بافنده قرار می گیرد . طرح ماهی درهم از جمله طرح هایی است که به وسیلة تکرار واگیره ای مشخص شکل می گیرد . واگیره به نام های دیگری چون الگو ، راپورت و اورنگ نیز متداول است . 

کله قوچی ( نقشمایه ) 
طرحی هندسی از دو شاخ قوچ که با صلابت به طرفین متمایل شده است . این نقشمایه به شکل های مختلف طراحی می شود که نوع متداول آن معمولاً در تزیین حاشیة باریک مورد استفاده قرار می گیرد . 

کلاه فرنگ ( نقش )
 سبک و طرح ساختمان های دورة قاجار است که در قسمت فوقانی آن ها لبه هایی برای جلوگیری از ریزش باران تعبیه می گردید و ساختمان در بالای این لبه حالت گنبدی یا کلاه بوقی به خود می گرفت . طرح برخی از قالی ها نیز که دارای ترنج های تودر تو می باشد طرح کلاه فرنگ را تداعی می کند . 

کناره
 دستبافته ای که با عرض باریک و طول بلند است که برای مفروش نمودن بخشی از اطاق یا راهروها و پله ها مورد استفاده قرار می گیرد . در یک دست قالی ، دو تخته قالی راکه در طرفین قطعه ای به نام « میان فرش » قرار می گیرند نیز کنارةگویند . در مناطق اراک و نایین به بخش ساده باف قالی نیز کناره می گویند . 

گلدان ( نقش ) 
نقش گلدان از جمله نقوش مورد استفاده در یرح های قالی است که به صورت واحد و یا تکرار شده در بخش های مختلف قالی چون متن ، لچک ، حاشیه ها دیده می شود . درون گلدان ها معمولاً با دسته ای از گل و برگ پر شده است ← گلدانی 

هوبره
 پرنده ای است که به عنوان نقشمایه در قالی های عشایری مورد استفاده قرار می گیرد . این پرنده از راستة بلند پایان است که جثه ای بزرگ و زیبا دارد و پرهایش به رنگ زرد متمایل به خاکستری است . 

هشت گل بوته ( نقش)
 از تکرار هشت بار ، نقش بوته جقه به صورت دورانی شکل هشت گل بوته به دست می آید . این نقش می تواند از تکرار بوته ها ی متعدد در محیط دایره و یا به اشکال دیگر نیز به دست آید . کاربرد این نقوش در طرح های قالی سنه کردستان متداول است . 

هوشنگ شاهی
 طرحی تصویری است که در آن ( هوشنگ شاه ) در حالات مختلف به تصویر کشیده شده و نام او در کتیبه ای با اشکال هندسی که در بالای قالی طراحی شده است به چشم می خورد . 

یموت گل ← آینا گل 

کومه ای ( طرح )
 ← دسته گلی لچک از جمله اجزاء مهم در یکی از انواع طرح های قالی است . جایگاه آن در چهار گوشة متن قالی می باشد و شکلی مثلثی دارد . در برخی موارد شکل کلی و عناصر تزیینی آن دقیقاً مطابق با یک چهارم طرح ترنج قالی است . تناسب اندازة لچک و ترنج در طرح های مختلف متفاوت است . 

گلین پارماق یا « انگشت عروس » 
نقشمایه ای است که از تکرار شکل مستطیل یابیضی های کشیده تشکیل شده است . این نقش در حاشیه های قالی های ترکمن بافته می شود.

گروس
 طرح قالی های بیجار که اغلب ماهی درهم است و منتسب به گروس نام محلی در کردستان است . 


گره ( بافت )
 پیچش نخ پرز با ترتیبی خاص به دور تارها را گره گویند . گره زدن و ایجاد نقش به وسیلة آن ها ، اساس کار قالیبافی است . 

گره ( انواع )
 گره دارای انواعی است . بافندگان قالی نخ پرز را به گونه های مختلف بر تارها گره می زنند که مهمترین انواع گره بر دو گونه است : 
الف . گره متقارن – در این نوع گره نخ پرز به دور هر دوتار زیر و رو می پیچد وشکلی متقارن به وجود می آورد . 
ب . گره نامتقارن – در این نوع گره نخ پرز فقط به دور یک تار می پیچد وشکلی نامتقارن به وجود می آورد . 

نا متقارن ( گره) 
این نوع گره به گره فارسی نیز معروف است . در این نوع گره نخ پرز به درو یکی از تارها می پیچد لذا شکلی نامتقارن به وجودمی آورد . این گره بین بافندگان نواحی خراسان ، قم ، اراک ، اصفهان ، کرمان ، مناطق دیگر رایج است . 

متقارن (گره )
 این نوع گره به گرة آذری ( ترکی ) نیز معروف است . در این گره ، نخ پرز به دور هر دو تار زیر و رو می پیچد و شکلی متقارن بوجودمی آورد . این گره از استحکام بیشتری برخوردار است و بین بافندگان شمال غربی و غرب کشور و برخی از عشایر فارس و بعضاً در خراسان و کرمان متداول است . 

نیمه عرضی قالی
 نیمی از بخش بالایی یا پایینی قالی که به وسیلة محور تقارن عرضی از نیمة دیگر جدا شده است . 

نیمة طولی قالی
 نیمی ازقالی که به وسیلة محور تقارن طولی قالی از نیمة دیگر جدا شده است . 

نیم ترنج 
نقشی از یک نیمة طولی یا عرضی ترنج است . نیم ترنج معمولاً در کناره های متن قالی طراحی می شود . 

نیلوفر آبی یا ( نخل باد بزنی ) 
 نقشی از گل نیلوفر آبی است که استفادة از آن به عنوان یک عنصر تزیینی از دورة هخامنشی متداول بوده است . شکل ظاهری آن به صورت دایرة ناقص است و گل های شاه عباسی تکامل یافتة این نقش می باشند . 

نوار
 از دو خط موازی که معمولاً از هم فاصلة کمی دارند تشکیل شده است و به عنوان جدا کنندة بخش های مختلف طرح قالی مورد استفاده قرار می گیرد . نوار ها با خطوط راست و منحنی طراحی می شوند . نوارها به عنوان جداکنندة حاشیه ها ازهم و یا سازندة شکل کلی لچک و ترنج و جداسازی این بخش ها از متن قالی کاربرد دارند . 

نوار برگدار
 نواری که یکی از خطوط ان به صورت کنگره های برگ طراحی شده باشد . ← نوار 
نوار دندانه دار نواری که یکی از خطوط آن به صورت مضرّس و هفت و هشت طراحی شده است . ← نوار 

نوار کتیبه دار 
در برخی موارد عرض نوارهای جداکننده به اندازه ای است که قاب های به شکل مستطیل ، لوزی ، موج ، شمسه را در خود جای داده و معمولاً با اشعار ، آیات قرآنی و عبارات و جملات مورد نظر تکمیل شده است . ← نوار 

نگارگری
 نقاشی سنتی دوران اسلامی با دو هدف کتاب آرایی وایجاد مرقعات ( قطعات زیبای نقاشی ) که در طراحی ، ترکیب بندی ، قلم گیری ، رنگ گذاری و بهره گیری از نقوش اصیل سنتی دارای سبک های مختلفی است . درنگار گری مکاتب مختلفی شکل گرفت که مکاتب بغداد ، هرات ، تبریز ، قزوین ، اصفهان و شیراز از جمله آن ها است . 

نگاره یا ( نقش) 
مجموعة نقش مایه هاو بن نگاره های یک نقش را گویند . ترکیبی از نگاره های مختلف نظیر نقوش گیاهی ، حیوانی ، انسانی تشکیل دهندة طرح قالی است . 

نقشة قالی 
دستورالعمل اجرایی بافت است . طرح قالی روی کاغذهای شطرنجی پیاده شده و رنگ آمیزی و نقطه گذاری می شود . معمولاً نقشه های حاشیه ، متن و یا واگیره ها به صورت جداگانه در اختیار بافنده قرار می گیرد . نقشة قالی به صورت های مختلف چون سراسری ، یک دوم ، یک چهارم و واگیره ای طراحی می شود . در برخی مناطق دستورالعمل بافت عبارت است قطعه ای از قالی بافته شده که به صورت الگو مورد استفادة بافنده قرار می گیرد . ← ارنگ 


نقشه بافی
 بافتن قالی بر اساس نقشة ازقبل تهیه شده . استفادة از نقشه معمولاً به وسیلة بافندگان شهری و یا کارگاه های بزرگ قالیبافی مورد استفاده قرار می گیرد . نقشة سراسری نقشه ای از طرح قالی که بخشی تکراری و قرینه ندارد و برای کل قالی نقشه ای تمام و سراسری تهیه شده است . این گونه نقشه ها برای طرح های منظره ای ، باغی ، مجلسی ، درختی و امثال آن تهیه می شود . در برخی موارد نیز نقشة متن قالی به صورت سراسری است در حالیکه نقشة حواشی به صورت واگیره ای تهیه شده است . 

نقشة یک دوم
 نقشه ای است که طرح نیمة طولی یا عرضی قالی را نشان میدهد . و بافت قالی بر اساس آن انجام می گیرد . در واقع طرح نیمة دیگر قالی قرینة نیمه ای خواهد بود که طرح آن تهیه شده است . 

نقشة یک چهارم
 نقشه ای است که یک چهارم از طرح کلی قالی را نشان می دهد و بافت قالی بر اساس آن انجام می شود . در واقع طرح قالی دارای محور تقارن عرضی و طولی است . 

لوار 
بخش ساده بافی شده که دور تا دور قالی و درحد فاصل شیرازه و حواشی است . اگر چه این بخش معمولاً به رنگ زمینة متن و یا زمینة حاشیة پهن ساده بافی می شود ولیکن در برخی از قالی ها از جمله قالی های عشایر فارس با نقوشی ظریف و ساده نظیر نقوش هندسی و عروسکی نیز همراهی می شود . 

قوس محرابی شکل
نقش قوسی که به شکل محراب طراحی شده است . معمولاً دو ستون یانیم ستون در زیر قوس طراحی می شودکه نگهدارندة طاق نمای محراب می باشد .

محل
 قالیچه های بافت اطراف شهر محلات و اراک از جمله مشک آباد به نام محل معروف است . در قدیم منطقه ای به این نام وجود داشته قالیهای آن مشهور و مرکز داد وستد بوده است . 

کلگی
 نوعی قالی کم عرض ولی کوتاهتر و پهن تر از کناره . سرانداز را که یکی از پنج قطعه قالی ( دست فرش ) است نیز کلگی نامند . 

گلدانی دو طرفه ( طرح ) 
طرحی از قالی که معمولاً نقشة آن به صورت یک دوم تهیه می شود . در این طرح در بالا و پایین متن قالی گلدان هایی قرار دارند که نسبت به هم قرینه هستند . در نتیجه از دو سمت بالا و پایین قالی گلدان ها قابل مشاهده هستند . 

طول قالی
 جانبی از قالی که موازی تارهای آن است و درازای آن از عرض قالی بیشتر است . در موارد استثنایی نظیر قالیچه های تابلویی طول قالیچه همسو با پودها و عمود بر تارها می باشد . 

عرض قالی
 جانبی از قالی که عمود بر تارهای آن و همسو با پود ها است و درازای آن کمتر از طول قالی است . درموارداستثنایی نظیر قالیچه های تابلویی عرض قالیچه در راستای تارها می باشد . 

گرفن و گیر
 درگیری و جنگ و جدال حیوانات گوناگون و بعضاً جدال انسان و حیوان را گرفت و گیر گویند . این درگیری معمولاً بین حیواناتی از قبیل شیر و گاو ، شیردال و گوزن ، شیر و پلنگ ، اژدها و سیمرغ ، ( حیوانات افسانه ای ) شیر و آهو و .... واقع می شود و حیوانات به گونه ای طراحی می شوند که پنجه بر اندام هم انداخته و بعضاً دندان های تیز خود را بر بدن حریف فرو برده اند . این نقش از نقش برجسته های دوران هخامنشی الهام گرفته شده که شیر به عنوان نمادی از خیر بر اندام گاو که نمادی از پلیدی است جنگ انداخته است در دوران صفویه این طرح به اوج خود رسید و در اغلب هنرهای دستی چون قالی ، پارچه ، قلمزنی و ... خودنمایی کرد . 

گلچه 
گل های کوچکی که در میان نقوش اصلی طراحی می شوند . گلچه ها معمولاً دارای سه تا هشت گلبرگ می باشند و به عنوان نقشمایه در تزیین نوارهای جداکنندة حواشی نیز مورد استفاده قرار می گیرند . 

لانه پرستویی ( طرح )
 طرحی از قالی اصیل سنه کردستان که از تکرار لانة پرستو و دسته گلها یا گلدان های تکرار شده در سراسر متن تشکیل شده است . 

لچکی طرّه دار
 طرحی از قالی که فاقد ترنج است و لچک های آن دارای طرّه می باشد . مراجع شود به ← طرّه 

لچکی 
طرحی از قالی که فاقد ترنج باشد و متن آن فقط دارای چهار لچک است . 

لچکی تسخیری
 طرحی از قالی که فاقد ترنج است و نقوش حواشی یا لچک های آن به صورت تسخیری طراحی شده است . مراجعه شود به ← تسخیری 

طرّه
 در معنای لغوی ، زرشته مویی را گویند که در کنارة گوش ها آویزان باشد . به امتداد لچک های قالی طرّه میگیوند . در نتیجه لچک هایی که دارای زائده هایی در امتداد طول یا عرضی قالی باشند ، لچک های طرّه دار نامیده می شوند . همچنین به نوار باریکی که دراطراف متن یا لوار قالی طراحی شده باشد نیز طرّه می گویند . مراجعه شود به ← طرّة متن قالی مراجعه شود به ← طرّة لوار قالی 

طرّه دار
 طرحی از قالی که لچک های آن دارای طره باشد . مراجعه شود به ← طرّه 


ظل السلطانی ( طرح )
 طرحی از قالی ایران که عمدتاً در اراک و فراهان و ملایر و ابر کوه و آباده بافته می شود و منسوب به نمونه ای از طرح قالی است که برای ظل السلطان فرزند بزرگ ناصرالدین شاه قاجار بافته شده است . این طرح از واگیره ای با نقش گلدان پر گل شکل گرفته که درمتن قالی تکرار شده است . 

فرش
 کلمه ای است عام و به آنچه که بر زمین گسترده شود اطلاق می شود . در بین عامه فرش به زیر اندازی گفته می شود که با مواد اولیة طبیعی یامصنوعی به صورت دستی یا ماشینی بافته شود . اگر چه گلیم ، پلاس ، نمد، جاجیم و امثال آن نیز به عنوان فرش برای قالی دستباف یا ماشینی استفاده می شودکه ویژگی مهم آن پرز داشتن است . 

عروسکی
 شکل تجرید شده انسان که بیشتر در قالیهای عشایری خصوصاً گبه که نوعی قالی درشت باف است استفاده می شود . نقوش عروسکی دارای رنگ های متنوع و شاد بوده و به صورت ساده طراحی شده است . 

شیردال
 نگاره ای باستانی است که از دوران تمدن بابلی ها و سومری ها به دوران هخامنشی منتقل شده و نمادی از خدای نگهبان در براب شر و پلیدی است . این نگاره ، نقش حیوانی است که نیمی از آن در هیبت شیر و نیمی دیگر شباهتی به یک پرندة افسانه ای بالدار دارد . در زبان لاتین به آن گریفتن (GRIFINE ) می گویند . 

شکوفة پنج پر ( گل پنج پر )
نقشی متداول از گلی که دارای پنج گلبرگ است . این نقش در اکثر مناطق بافت قالی مورد استفاده قرار می گیرد و اغلب در حواشی و نوارهای باریک جداکنندة حواشی و یا در اطراف عناصر تزیینی موجود در متن قالی مورد استفاده قرار می گیرد . 

شکری ( نقش ) 
نقشی است از حاشیه قالی که ساقه ای مواج داردکه با حرکت به سمت چپ و راست حاشیه ، فضاهایی ذوزنقه ای بوجود آورده است . بخش های ذوزنقه ای نیز باگل و برگ خصوصاً گل های سرخ تزیین می شوند . زمینة این حاشیه معمولاً به رنگ شکری ( سفید استخوانی ) است . 

شکارگاه ( طرح )
 از طرح هیا زیبا و رایج درقالی است که زا دوران صفویه باقی مانده است . از ویژگیهای این طرح وجود مناظر طبیعی ، جنگل ، چمنزار و مزغزار است که سوارانی با لباس های فاخر با به همراه داشتن تیر و کمان و نیزه در تعقیب شکار می باشند