گلیم شاهسون 

مهمترین بافت شاهسون ها، که در زبان محلی ورنی نام دارند گلیم های سوماک است .ورنی ، نوعی سوماک است که بوسیله ی دختران و زنان عشایرارسباران ،بدون مراجعه به نقشه بافته میشود و گلیم سوزنی نام دارد .  در واقع ورنی نوعی گلیم یک رو یا گلیم فرش نما بدون پرز است و به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ خامه به دور نخ های تار شکل گرفته و نقش می پذیرد.

شاهسَوَن (به لهجهٔ ترکی اِلسَوَنی: شَسَوَن یا شَهسَوَن)، نام تعدادی گروه ایلی از مردم آذربایجان است که در بخش‌هایی از شمال غرب ایران بویژه دشت مغان و اورمیه و اردبیل و نواحی خرقان و خمسه، واقع در میان زنجان و تهران به سر می‌برند. شاهسون به فارسی به معنی شاه دوست است. این عنوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایل سون یا دوستدار مردم تغییر نام یافت.

  به طور کلی از طرح های هندسی شکسته با رنگ های ملایم استفاده می کنند و کمتر می توان دو گلیم ایل سون را از نظر طرح و رنگ مشابه یافت. بهترین رواسبی در ایران، جل اسب های سون است که به صورت شش تکه با رنگ های متنوع است.تفاوتی که در بافت گلیم و ورنی وجود دارد این است که در گلیم، بافت به صورت گره‌های منقطع انجام می‌شود و نقوش آن توسط پود شکل می‌گیرد و تار بوسیله پود کاملاً پوشیده می‌شود، در حالیکه در بافت ورنی ایجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می‌شود و تار و پود هر دو پوشیده‌است. پود اضافی، که پود اصلی خوانده می‌شود، مانند پود گلیم به صورت ساده از بین تارها عبور نمی‌کند، بلکه به دور تار حرکت پیچشی و غیره منقطع دارد.

ورنی بافی هنر منحصر به فرد در قره داغ

هنر ورنی بافی، بومی آذربایجان بوده و هنوز دارای رونق و خواستار فراوان است. ورنی عمدتاً در قشلاق عشایر کوچ رو که حجم کاری کمتری دارند توسط زنان و دختران بافته می شود.

به همین سبب بیشتر نقوش و رنگ آمیزی ورنی ها بافته شده در میان عشایر کاملاً متاثر از فرهنگ، باور و روحیات آنها و در میان روستائیان، متشکل از موتیفهای روستایی، ثابت و شناخته شده است که در قالب نقشه های شکسته و هندسی متصور می شود.

تاریخچه ورنی :

ورنی عمدتا در منطقه قره داغ شامل شهرستانهای اهر و کلیبر توسط عشایر و برخی روستائیان منطقه و منطقه مغان شامل شهرستانهای گرمی، بیله سوار مغان، پارس آباد مغان، خیاو (مشگین شهر) بافته می شود. خاستگاه اصلی این صنعت منطقه عشایری آذربایجان بوده که از آنجا به دیگر مناطق گسترش یافته است .
در حال حاضر تولید ورنی در سطح جهانی منحصر به ایران بوده و در ایران هم فقط در مناطق فوق الذکر وجود دارد. ویژگی تولید، عمل اقتباس یا مشابه سازی نظیر بسیاری از زیراندازهای دیگر از قبیل قالی و گلیم و... را در سایر نقاط ایران و جهان دشوار و حتی غیر ممکن می سازد. ورنی های تولیدی آذربایجان معمولا در زمینه رنگهای لاکی، سرمه ای، کرم، سفید، پیازی و آبی روشن با نقش حیوانات در وسط و حاشیه تولید می گردد.
محصول ورنی به عنوان نوعی زیرانداز، مفرش یا وسیله حمل اسباب و اثاث منزل عمدتا در منطقه کوچ و استقرار عشایر شاهسون مغان در آذربایجان و برخی نواحی پیرامونی و مرتبط با جمعیت و جوامع مستقر در این نواحی تداوم و تکوین یافته است.

 اجزا تشکیل دهنده ورنی :

ورنی از قسمت کناره به سمت داخل به سه بخش اصلی زیر قابل تشخیص است:

1.حاشیه: از اجزاء اصلی نقشه ورنی بوده است و همانند چهارچوب یا قابی دور متن اصلی را احاطه کرده است، حاشیه خود از چهار قسمت به نامهای لور- زنجیره- حاشیه کوچک- حاشیه بزرگ تشکیل شده است. لور بیرونی ترین قسمت حاشیه بوده و بعد از آن زنجیره و سپس حاشیه کوچک در دو طرف حاشیه بزرگ قرار دارد معمولا چهار قسمت مورد اشاره حاشیه حدود 20 درصد عرض ورنی را به خود اختصاص می دهد.

2.متن یا زمینه اصلی: به فضای داخلی محصور بین قسمتهای مختلف حاشیه ورنی متن یا زمینه ورنی گفته می شود. متن بیشترین حجم و فضای ورنی را به خود اختصاص می دهد و متناسب با نگاره ها و نقوش پیاده شده در آن نقش یا طرحهای مختلف به خود می گیرد.
3.ترنج: طرح یا بخش میانی ورنی را تشکیل می دهد و معمولا با اشکال هندسی مختلف مانند دایره، لوزی، بیضی و انواع دیگر ضلعی نقش زده می شود. یک ورنی متناسب با بعد و اندازه و یا نوع طرح یا نقشه ممکن است دارای یک یا چند ترنج باشد در اصطلاح محلی به ترنج وسط ورنی، گول (Gul) گفته می شود که معادل واژه حوض است.

تولید ورنی عموما در نقاط قشلاقی انجام می پذیرد و نقوشی که بر روی این گلیم فرش نما نقش می بندد نشانگر محیط زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است و نمودار ذهن توانا و استعدادهای با لقوه فکری آنان می باشد.

بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تا ثیر پذیرفته و نقش عمده حیوانات عبارتست از : گوزن، مرغ و خروس،گریه، مار، پرندگان محلی، آهو، گوسفند، ببر، شتر، شیر، روباه، شغال، طاووس، گرگ، سگ گله، عقاب، بوقلمون و غیره است. تولید این صنعت صرفا خانگی بوده و ابزار آن از قبیل دار، دفتین و هاف و کجو می باشد که همگی در محل تهیه می شود و غالبا در همان اطاقی که خانوار عشایری سکونت دارد تولید صورت می پذیرد. ساعات کار توسط زنان و دختران به هیچ عنوان تابع شرایط و نظم و ترتیب خاصی نیست، زیرا تنها در زمان های فراغت از امور جاری خانه و مشغله های دیگر تولید انجام می گیرد.

- اندازه ورنی های تولیدی به شرح زیر است:

1- ورنی قالیچه با ابعاد۱۲۰*۲۵۰ سانتیمتر

2- ورنی کناره با ابعاد۱۲۵*۳۲۰ سانتیمتر

3- ورنی کناره بزرگ با ابعاد ۱۵۰*۳۲۰ سانتیمتر

4- ورنی پشتی با ابعاد۷۰*۱۰۰ سانتیمتر و ۶۰*۹۰ سانتیمتر

5- ورنی قالی با ابعاد ۲۰۰*۳۰۰ سانتیمتر

6- ورنی زرع ونیم (جفت) با ابعاد۱۱۵*۱۶۰ سانتیمتر

 انواع ورنی :

ورنی ها براساس مواد اولیه مورد استفاده در آنها به انواع ذیر تقسیم می شوند:

ورنی های پشمی: در این نوع ورنی، تارها از پنبه یا نخ و پود و پود اضافی (زمینه) از نخ خامه رنگ شده حاصل از پشم گوسفندی می باشد.

ورنی پشمی ابریشمی: در این نوع ورنی، تار از نخ یا پشم، پود از نخ و پود اضافی یا زمینه از ابریشم می باشد.

ورنی کف ابریشم: در این نوع ورنی تار نخ یا پشم بوده و پود هم نخ می باشد ولی پود اضافی یا زمینه هم ابریشم است هم پشم و بیشترین رنگ ابریشم در این نوع ورنی رنگ سفید می باشد.

ورنی ابریشمی(ابریشم خالص):که مواد اولیه استفاده در این نوع ورنی، تار و پود اصلی، (زمینه) از ابریشم پود از نخ می باشد.

نحوه بافت ورنی :

شیوه بافت ورنی، ایجاد نقوش گردان بسیار دشوار است و این نقوش در ورنی ها بسیار نادر بافته می شود. دار ورنی چهارچوبی مربع شکل است که تنها اختصاص به ورنی نداشته برای قالی بافی هم استفاده می شود و شامل اجزاء: سردار، زیردار، چپ رو، راست رو، ستونهای وسط، کوجو، چوب هاف، نیمکت یا تخته بند و گوه (برای دارهای چوبی) می باشد.

طول دار ورنی (درازای چپ رو و راست رو) مساوی است با نصف طول ورنی + 30 سانتیمتر و عرض آن (طول سردار و زیردار) برابر است با عرض ورنی + 20 سانتیمتر، دار ورنی به دو صورت افقی و عمودی است که دار افقی معمولاً در عشایر کوچ رو (به دلیل ارتفاع کم چادرهای عشایری) و دار عمودی معمولاً در ورنی های شهری استفاده می شود. برای ورنی بافی خامه ها کلاف نمی شود و به اندازه 40 سانتیمتر بریده شده به صورت بسته هایی که به آن آسما (آویزان) می گویند در بالای دار آویزان می شود.

ابزار کار ورنی بافی :

- سیخ، - کارد یا قیچی، - آچار برای شل و سفت کردن پیج های متصل به دار، - دار چوبی یا فلزی،

- تخته بند یا نیمکت، - متر، - دفتین یا دفه

شیوه کار :

چله کشی و بافت ورنی

چله کشی یا چله دوانی در ورنی مشابه قالی است. به این صورت که چله کشی روی دار و بوسیله 2 نفر انجام می گیرد. قبل از چله کشی سالم بودن دار بوسیله متر امتحان می شود. دو نخ که به آنها نخ زه می گویند، با فاصله 40 سانتمیتر از یکدیگر روی دار به صورت افقی به راست رو و چپ رو بسته می شود تا هنگام چله کشی تار از زیر اولی و روی دومی و یا بالعکس عبور کند. در پایان عمل چله کشی به جای نخ زه پایینی چوب زه را رد می کنند که حداکثر 3 میلیمتر ضخامت، 2 تا 3 سانتیمتر عرض و طولی برابر عرض دار دارد. و به جای نخ زه بالایی چوب هاف را رد می کنند که فقط کمی ضخیم تر از چوب زه است.

بعد از پایان این مراحل به چله ها چوب کوجو می بندند که استوانه ای چوبی به قطر حدود 10 سانتیمتر است و وظیفه جا به جا کردن چله های زیر و رو در هنگام گلیم بافی و پود زنی را دارد و از پراکندگی ناهماهنگ چله ها جلوگیری می کند و مانع ایجاد عیب سره (متفاوت بودن عرض ورنی در دو انتهای بالاو پایین آن ) می شود.

برای شروع بافت دو چله، یکی زیر و یکی رو را بلند می کنند و نخ خامه را یک دور کامل به دور آن پیجانده کمی می کشند تا سفت شود. (گاهاً نخ خامه به جای دوتار به دور یک تار پیچیده می شود که در این صورت کیفیت ورنی بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواد اولیه مورد نیاز بیشتر می شود) در مرحله بعدی بافت مطابق نقشه ذهنی یا موجود، همین عمل را با ادامه خامه تکرار می کنند و یا اضافی خامه را رها کرده گره بعدی را با خامه دیگری می زنند. همین عمل را تا پایان یک رج کامل ادامه می دهند و سپس پود کلفت را از لابه لای چله های زیر و رو رد کرده، دفه می زنند(در اثر جابه جا شدن کوجو هنگام زدن پود کلفت، جای چله های زیر و رو هم عوض می شود و پود کلفت بین چله ها به صورت مواج آرایش می یابد) در ورنی برخلاف قالی، پود نازک زده نمی شود.

از آنجا که طول دار تقریباً نصف طول ورنی است، پس از بافت نصف نقشه به سردار می رسند. در این زمان، به وسیله آچار پیچ وسط دار و راست رو و چپ رو را شل می کنند. (یا گوه ها را از راست روی دار چوبی بوسیله چکش در می آورند) که در نتیجه آن چله ها شل می شود و ورنی روی دار آزاد شده به آسانی گردانده می شود. ورنی را به سمت پایین کشیده تا قسمت بافته شده به پشت دار منتقل شود و ادامه بافت مقدور گردد. سپس دوباره دار را بحالت اول بر گردانده و عمل بافت را تا پایان نقشه ادامه می دهند. پس از پایان بافت دوباره دقیقاً به اندازه ابتدای کار گلیم بافته می شود. و بعد از آن چله ها را با فاصله 15 سانتیمتر از گلیم بافی سروته کار، قیچی کرده و ورنی را از دار جدا می کنند.

عمده‌ترین مشکل ورنی در بافت، جمع شدن کنارهای (شیرازه ) آن است. بافت این قسمت از ورنی، از سخت‌ترین قسمت های بافت محسوب می‌شود که باید در تهیه آن بسیار دقت شود. همچنین ورنی بدون نقشه بافته می‌شود و چون در بافت آن از گره استفاده نمی‌شود جزو انواع گلیم به حساب می‌آید و از لحاظ شکل ظاهری به قالی شباهت دارد. برای رفع این مشکل باید از گره قرضی یا تار قرضی استفاده شود.رنگ ورنی‌ها اصولا به رنک لاکی، سرمه ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند.

جنس ورنی :

جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم در گذشته عشایر "دشت مغان"، "گرمادوز" و "ارسباران" پشم حاصل از دام هایشان را با دوک‌های معمولی می‌ریسیدند و به روش ابتدایی رنگ ریزی می کردند و آن را برای بافت ورنی آماده می‌ساختند. نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است.هم اکنون نیز ایل‌های بختیاری، بلوچ، قشقایی، مغان و ارسباران از ورنی استفاده می‌کنند.

منابع و مأخذ :

1- بالاگر، حسن و مصطفی قربان موحد(1389)، صنایع دستی و گردشگری در توسعه و شکوفایی منطقه ارسباران، سایت خبرگزاری ایسکانیوز.
2- فکری، سعید 1387، صنایع دستی مهم عشایر ایل قره داغ.
3- ghalikadeh.com